3.3.3 Natuur en biodiversiteit

Het Havenbedrijf Rotterdam wil de leefbaarheid in en rond de haven verbeteren door de biodiversiteit te versterken. In de nieuwe ondernemingsstrategie 2025-2029 is dit een van de focuspunten. We nemen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van onze activiteiten en houden rekening met onze impact op natuur en biodiversiteit. We zorgen voor de diverse natuur in de Rotterdamse haven, met speciale aandacht voor de landgebonden flora en fauna. Het beschreven beleid en de activiteiten vloeien voort uit onze ondernemingsstrategie en vinden hun besluitvorming via onze governancestructuur.

Oppervlakte landgebonden natuur in de haven

Een overzicht van alle belangrijke bedrijfslocaties van het Havenbedrijf Rotterdam waar effecten (kunnen) plaatsvinden, vastgesteld aan het eind van het jaar:

• 789 hectare groen en waterobjecten: grassen, bomen, sloten en waterpartijen in de haven.

• 376 hectare leidingstroken: zones gereserveerd voor aanleg van (ondergrondse) leidingen.

• 517 hectare uitgeefbare terreinen, waarvan 483 hectare braakliggende terreinen waar natuur tijdelijk de vrije hand heeft en 34 hectare kortlopend verhuurd.

• 172 kilometer glooiingen: overgangen naar het grote water, onder invloed van het getij. 

Het Havenbedrijf Rotterdam bezit, huurt of beheert bedrijfslocaties in of nabij beschermde gebieden of belangrijke biodiversiteitsgebieden. We beoordelen de toestand van deze ecosystemen door te kijken naar hun kwaliteit in vergelijking met een referentietoestand, de soortenrijkdom en afwezigheid, en de verbindingen tussen natuurlijke leefgebieden.

Beschermde gebieden

In de haven hebben we te maken met een breed palet aan beschermde flora en fauna. Rondom de haven liggen beschermde natuurgebieden, de Natura 2000-gebieden en gebieden van het natuurnetwerk Nederland (NNN).

Voor elk Natura 2000-gebied zijn instandhoudingsdoelstellingen gedefinieerd (zie als voorbeeld factsheet gebiedplan stikstof 0.5). In beheerplannen zijn per Natura 2000-gebied maatregelen opgenomen waarmee de beschermde flora en fauna in stand moet worden gehouden. De aanwezige stikstofdepositie is één van de factoren die in de Natura 2000-gebieden van invloed is op de aanwezige natuur. Dit is met name het geval voor die Natura 2000-gebieden die stikstofgevoelig en overbelast zijn met stikstof. In onderstaande kaart staan de stikstofgevoelige Natura 2000-gebieden in de provincie Zuid-Holland.

Om een vergunning te kunnen krijgen, moeten projecten in de haven hun impact op de Natura 2000-gebieden binnen 25 kilometer van het project in kaart brengen (zie onderstaande kaart). De stikstofgevoelige Natura 2000-gebieden binnen deze zone zijn:

Effecten, risico’s en kansen

Met behulp van de dubbele materialiteitsanalyse brachten we de effecten, risico’s en kansen in beeld. Operaties binnen het haven- en industriecomplex hebben effect op de staat van ecosystemen. Bovendien hebben ontwikkelingen rond biodiversiteit financiële effecten op het Havenbedrijf Rotterdam, bijvoorbeeld in de vorm van kostbare maatregelen en vertraagde projecten. Dit thema is voor ons zowel qua effect als financieel belangrijk.

Beleid

Met onze Natuurvisie brengen we strategische focus aan door in te spelen op onze impact, afhankelijkheden, risico’s en kansen als het gaat om natuur en biodiversiteit. We doen dit door natuurvriendelijk te ontwerpen en onze havengebieden ecologisch te beheren. We richten ons vooral op het ecologisch beheer van de openbare ruimte, zoals groengebieden en leidingstroken, en op terreinen die nog uitgegeven kunnen worden. Ook werken we aan de natte infrastructuur, zoals oevers en glooiingen. De visie heeft ook betrekking op omliggende (natuur)gebieden, waar de haven direct of indirect invloed op heeft. Met de Natuurvisie integreren we natuur in onze plannen en projecten. 

In de haven hebben we te maken met een breed palet aan natuur, waaronder beschermde Natura 2000-gebieden en NNN-gebieden (natuurnetwerk Nederland). Ons biodiversiteitsbeleid, gebaseerd op de effecten en risico’s, beschermt ecosystemen binnen onze bedrijfslocaties in of nabij biodiversiteitsgevoelige gebieden (zie Oppervlakte landgebonden natuur in de haven voor de grootte in ha). Met ons beleid willen we de biodiversiteit in en rondom de haven beschermen en vergroten. Daarnaast hebben we verschillende gebieden als natuurgebied ingericht en beheren we deze volgens ecologische doelen.

Bij de ontwikkeling van de haven houden we rekening met beschermde plant- en diersoorten (zie Rode-Lijstsoorten), natuurwaarden en biodiversiteit. We passen beschermingsmaatregelen toe als de Havenscan dit aangeeft, vooral bij terreinen met een geldige Wnb-ontheffing. Ruimtelijke ontwikkeling kan vervuiling en overlast veroorzaken, wat de leefomgeving van flora en fauna verstoort. Om biodiversiteitsgevoelige gebieden te beschermen, ontzien we planten tijdens de bloei, verplaatsen we planten, werken we buiten het broedseizoen, of gebruiken we apparatuur die minimale verstoring veroorzaakt.

We richten ons op vier pijlers: 

1. Oog voor de natuur: We ontwerpen havengebieden en infrastructuur met respect voor de natuur, voorkomen schade aan beschermde gebieden en compenseren waar nodig. We streven naar een evenwicht tussen plant, mens en dier door de leefgebiedenbenadering toe te passen. 

2. Ecologisch beheer en monitoring: We laten de natuur haar gang gaan op nog uit te geven terreinen en passen maaiprincipes toe die biodiversiteit bevorderen. We bestrijden probleemsoorten actief en monitoren flora en fauna om weloverwogen keuzes te maken. 

3. Migratie faciliteren: We creëren een ideale biotoop voor pioniers- en kustgebonden soorten door strategische ecologische stapstenen aan te leggen en open verbindingen met de zee te behouden. Dit ondersteunt de migratie van dieren en planten. 

4. Natuurinclusief werken: Bij infrastructurele projecten houden we rekening met de ecologische omgeving en stimuleren we biodiversiteit, bijvoorbeeld door groene daken aan te leggen en onderdak te bieden aan gebouwbewonende soorten, zoals de vleermuis. 

'Ons kritische geluid wordt gewaardeerd en op waarde geschat'

Alex Ouwehand is directeur van de Natuur en Milieufederatie Zuid-Holland. Hij gaat in op de huidige staat van de natuur en leefomgeving in het haven- en industriecomplex van Rotterdam. De inspanningen die nodig zijn om deze te verbeteren benoemt hij ook, inclusief de rol van het Havenbedrijf Rotterdam. Alex Ouwehand benadrukt het belang van samenwerking en bewustzijn om een duurzame toekomst voor de regio te waarborgen.

Hoe gaat het met de natuur en leefomgeving in en om het haven- en industriecomplex?
‘De natuur in Nederland staat onder druk door verschillende factoren. Hoewel industrie en bijvoorbeeld scheepvaart bijdragen aan stikstofdepositie, is de landbouw de grootste vervuiler. Het besef is gegroeid dat de kwaliteit van de leefomgeving en economische productiviteit afhankelijk zijn van een gezonde regio. Een robuuste natuurlijke omgeving is essentieel om crises en stagnatie in vergunningverlening, zoals bij stikstof, te voorkomen. Het Havenbedrijf Rotterdam begrijpt dit ook heel goed. Dat merken we in de overleggen die we hebben en de maatregelen die de organisatie neemt.’

Wat moeten de inspanningen zijn om nog betere resultaten te kunnen boeken?
‘De leefomgevingskwaliteit in en rond de haven kan nog beter voor zowel recreatie als voor de mensen die er wonen en werken. Natuur-inclusief denken en nog beter samen werken zijn essentieel om de complexe opgaven aan te pakken. Projecten met bijvoorbeeld het Wereld Natuur Fonds en ARK Rewilding Nederland hebben al bijgedragen aan de onderwaternatuur en oevers, zoals bij de Slikken van Voorne, waar populaties van de kleine mantelmeeuw en de stern zijn gevestigd. Er zijn nog meer plekken, zoals veiligheidszones en open ruimtes, waar we natuur verder kunnen ontwikkelen. Hier werken we de komende jaren samen verder aan om een duurzame toekomst voor de Rotterdamse haven te waarborgen.’

Wat vindt u van de rol van het Havenbedrijf Rotterdam als het gaat om de natuur en leefomgeving en hoe werken jullie samen?
‘De samenwerking met het Havenbedrijf Rotterdam is goed. Ons kritische geluid wordt gewaardeerd en op waarde geschat. Het feit dat deuren openstaan en dat we ons gehoord en betrokken voelen, geeft aan dat we elkaar nodig hebben. Ik heb wel eens gezegd dat je in de Raad van Commissarissen of zelfs in de directie iemand zou moeten toevoegen die als extra aandachtspunt leefomgevingskwaliteit, vitaliteit en natuurlijke omgeving heeft. In onze optiek zijn die aspecten vaak even belangrijk of misschien wel belangrijker dan de productieprocessen en de industriële ontwikkeling van de haven. Ik ben in ieder geval blij met de gegroeide aandacht voor de natuur en leefomgeving en zie in de praktijk ook de resultaten.’

Activiteiten

Ieder deelgebied heeft een eigen ecosysteem en bijbehorende soorten. Om effecten op ecosystemen en soorten gelinkt aan uitgeefbare terreinen, bedreigde diersoorten en invasieve soorten binnengebracht door schepen te beheersen, stelden we samen met Bureau Stadsnatuur Rotterdam per deelgebied natuurinclusieve maatregelen op.

Economische vooruitgang mag niet ten koste gaan van de natuur, het milieu en de leefomgeving van het haven- en industriecomplex. In de haven van Rotterdam komen industrie en natuur samen. De aanleg van de eerste fase van het spooremplacement Maasvlakte Zuid (EMZ) weerspiegelt die balans. We werken hier samen met ProRail aan zes sporen en verschillende aansluitingen naar de bestaande spoorinfrastructuur. 

Bij de ontwikkeling van het EMZ leggen we de nadruk op landschappelijke inpassing. Binnen het projectgebied creëren we een duinlandschap om natuurwaarde en biodiversiteit te bevorderen. Net buiten het projectgebied ontstaat een plasdras-gebied, wat diverse ecologische milieus oplevert. Dit omvat mosachtige vegetatie, waterrijke gebieden, flauw aflopende natuuroevers en duinlandschap met duindoornstruwelen. Deze milieus vormen een ideale biotoop voor vogels, amfibieën en insecten.

Vier jaar geleden legde de Rotterdamse haven een Duizendknoopdepot aan, wat een groot succes blijkt te zijn. Door de extreem sterke wortels kan de Japanse duizendknoop schade veroorzaken aan gebouwen, wegen en kades en vormt de invasieve exoot een bedreiging voor de biodiversiteit. Er werd 125.000 ton duizendknoop, inclusief grond en wortels, naar een speciaal depot op de Maasvlakte gebracht. Door de grond met wortels in te pakken met speciaal doek, verstikten we de plant. Na opening van het depot bleek het vrij van de duizendknoop en kunnen we de grond opnieuw gebruiken. Op verschillende locaties in de haven werken ingenieursbureau Iv en Bureau Stadsnatuur nog steeds aan bestrijdingsmethodes, variërend van besproeien met zout water tot het laten opvreten door bacteriën onder zuurstofloze omstandigheden. Het uiteindelijke doel is om de haven volledig duizendknoopvrij te maken en een staalkaart van bestrijdingswijzen te ontwikkelen voor de beheerders van het Havenbedrijf Rotterdam. De inspanningen leidden tot een aanzienlijke vermindering van de plant in de haven. Dit draagt bij aan de verbetering van de biodiversiteit in de Rotterdamse haven. 

Resultaten 

Voor de uitvoering en het toezicht op de biodiversiteitsdoelstelling gebruiken we nauwkeurige rapportageprocessen en evaluaties om ervoor te zorgen dat we onze doelen halen en waar nodig bijstellen. In 2025 zullen deze processen leiden tot meetbare resultaten die onze vooruitgang duidelijk aantonen.

Het Havenbedrijf Rotterdam doneerde in 2024 drie bijenhotels aan Rozenburgse scholen. Ze zijn gemaakt van bomen die in januari aan de Droespolderweg zijn gekapt voor de aanleg van een waterstofleiding. Om iets terug te doen voor de biodiversiteit in Rozenburg, plantten we een grotere verscheidenheid aan bomen en struiken terug en maakten we bijenhotels van het hout van de gekapte populieren. Bij de onthulling van de bijenhotels kregen de leerlingen minicolleges van een medewerker van het Havenbedrijf Rotterdam en aannemer Idverde over de natuur in de haven. 

Doelstelling

In de nieuwe ondernemingsstrategie (2025 tot en met 2029) is biodiversiteit verankerd. Binnen het speerpunt 'in balans met de maatschappij en omgeving' beogen we de leefbaarheid in en rond de haven te verbeteren. Onderdeel hiervan is de doelstelling dat de biodiversiteit op land (voornamelijk de beheerde terreinen door infra, buitenruimte en leidingstroken) in 2029 met 5% is verbeterd ten opzichte van 2022. Deze doelstelling gaan we meten vanaf 2025.

We meten dit door een representatieve steekproef te nemen, die inzicht geeft in de soortensamenstelling, verspreiding en ontwikkeling van aantallen dagvlinders, sprinkhanen, bijen en planten op grazige vegetaties in de buitenruimte en op leidingstroken. Het ‘Managementplan beschermde soorten havengebied’ (zie Rode-Lijstsoorten flora en fauna) biedt voor elke soort die relevant is volgens de geldende natuurwetgeving een overzicht van de maatregelen die men moet nemen bij werkzaamheden, met betrekking tot timing, mitigatie en compensatie. Het plan beschrijft alle strikt beschermde soorten in het havengebied. Met het Managementplan creëren we een kader dat het duurzame voortbestaan van de soorten in het Rotterdamse havengebied zoveel mogelijk garandeert, terwijl economische ontwikkelingen niet worden geremd. Om dit plan goed te laten functioneren, zijn een juiste planning en een goede set risico verkleinende en, in het uiterste geval, compenserende maatregelen van belang. Via monitoring met de Havenscan sturen we waar nodig bij. Deze metingen zorgen voor inzicht in de gezondheid van populaties: de grootte van de populatie, het areaal binnen specifieke ecosystemen en het risico op uitsterven.

We stemmen de metingen van veranderingen in flora en fauna in de geïdentificeerde gebieden specifiek af op de soorten. Elk jaar inventariseren we de bekende en vermoede broedplekken van beschermde vogelsoorten en tellen we zeezoogdieren op verschillende momenten op een vaste rustplaats. Verder bezoeken we de bekende en potentiële groeiplaatsen van verwachte fauna elk jaar tijdens de juiste bloeitijd en inspecteren we steenglooiingen en kademuren eens in de vijf jaar. Tijdens deze bezoeken tellen we de aantallen, en als dat niet mogelijk is, maken we schattingen. Wij kunnen momenteel niet vaststellen of de verandering in flora en fauna het gevolg is van de activiteiten in de haven.

Vooruitblik

In de komende jaren zullen we onze inspanningen voortzetten om de biodiversiteit verder te versterken en nieuwe kansen te benutten. We stellen een nieuwe visie en beleid op voor de periode 2025 - 2030.